Voordat we uitleg kunnen geven over transgender mensen, moeten we ook kort uitleggen wat cisgender is, want wat betekent deze term eigenlijk? Je bent cisgender als je genderidentiteit overeenkomt met het sekse dat je bij de geboorte hebt gekregen. Bij transgender mensen ligt het wat genuanceerder. Hier heb je namelijk twee verschillende termen voor.

Transgender binaire mensen
Binair betekent tweedeling, in deze context is de tweedeling man/vrouw. Je bent transgender binair wanneer je genderidentiteit niet overeenkomt met de sekse die bij je geboorte is toegewezen, en je je met de tegenovergestelde gender identificeert. Dit noemen we dus ook wel transman of transvrouw. Je genderidentiteit past dan binnen de man/vrouw verdeling.

Transgender non-binaire mensen
Dit is wanneer je je niet herkent in de man/vrouw verdeling en je genderidentiteit of expressie buiten deze tweedeling valt. Voorbeelden hiervan zijn: genderfluïde, genderqueer, polygender, bigender, demigender en agender. Deze identiteiten verschillen allemaal van elkaar. Zo is een genderfluïde persoon iemand wiens genderidentiteit door de tijd heen kan veranderen en dus fluctueert tussen twee of meer genders. Een demigender persoon is iemand die zich gedeeltelijk identificeert met een bepaald gender, maar niet volledig. Een agender persoon geeft aan geen gender te ervaren. Iedereen heeft een eigen identiteit. Deze identiteit staat los van de aangewezen sekse bij de geboorte, maar ze kunnen wel invloed hebben op elkaar.

Sociale transitie
Wanneer je jezelf als transgender persoon identificeert gaan mensen er vaak vanuit dat er zowel een sociale als fysieke transitie plaatsvindt. Het is echter voor sommige mensen niet ‘noodzakelijk’ om in fysieke transitie te gaan.

Een sociale transitie houdt in dat iemand veranderingen doorvoert in het dagelijks leven die geen medische of fysieke aanpassingen met zich meebrengen. Dit draait om veranderingen die de manier waarop iemand door anderen gezien, beter laten aansluiten bij hun genderidentiteit. Sociale transitie kan onder andere inhouden: naamsverandering, voornaamwoorden aanpassen, kledingstijl en uiterlijk veranderen, gedrag en rollen in sociale contexten veranderen. Een sociale transitie is persoonlijk en kan voor elke persoon anders zijn. Het is ook vaak flexibel, wat betekent dat mensen elementen kunnen toevoegen of veranderen naarmate ze zich comfortabeler voelen in hun genderexpressie.

Fysieke transitie
Een fysieke transitie, ook wel medische of lichamelijke transitie genoemd, omvat ingrepen en aanpassingen die de fysieke kenmerken van een persoon veranderen om ze beter te laten aansluiten bij hun genderidentiteit. Dit proces kan medische procedures en/of hormonale behandelingen bevatten, zoals: hormonale therapie, chirurgische ingrepen en andere medische procedures zoals laserontharing en stemtraining. Fysieke transities zijn niet noodzakelijk voor iedereen. Sommige mensen vinden dat hun genderidentiteit goed wordt weerspiegeld door sociale veranderingen zonder dat medische aanpassingen nodig zijn, terwijl anderen juist veel baat hebben bij fysieke aanpassingen.

Voor sommige trans- en non-binaire mensen zijn beide transities belangrijk, voor anderen slechts één van de twee. Het wel of niet ondernemen van een sociale of fysieke transitie is een zeer persoonlijke keuze. Veel mensen ervaren een gevoel van gendereuforie door veranderingen die hun genderidentiteit bevestigen, zowel sociaal als fysiek. Respect en begrip vanuit de omgeving, inclusief het gebruik van juiste voornaamwoorden en de erkenning van iemands gekozen naam, kunnen al een wereld van verschil maken, zelfs zonder fysieke transities.

Als we het hebben over trans- en non-binaire mensen worden termen als ‘genderdysforie’ en ‘gendereuforie’ regelmatig gebruikt, maar wat betekenen deze nou eigenlijk? 

Genderdysforie als medische term
Genderdysforie is de term die in de DSM-5 wordt gebruikt om het psychische lijden te beschrijven dat kan ontstaan wanneer iemands genderidentiteit niet overeenkomt met het bij de geboorte toegewezen geslacht. Hoewel genderdysforie geen psychische aandoening is, wordt het erkend als diagnose om toegang tot medische zorg mogelijk te maken voor wie dat nodig heeft. De term genderdysforie wordt in de medische wereld gebruikt om trans- en non-binaire personen aan te duiden die in aanmerking komen voor genderbevestigende zorg.

Om toegang te krijgen tot deze zorg, moet genderdysforie officieel worden vastgesteld door een psycholoog of psychiater, waarbij aan de classificatiecriteria in de DSM-5 voldaan moet worden. Dit systeem maakt genderpsychologen en psychiaters symbolisch gezien de poortwachters van de zorg, waarbij trans- en non-binaire personen vaak moeten bewijzen dat ze ‘trans genoeg’ zijn om de juiste ondersteuning te krijgen. Veel trans- en non-binaire mensen, maar ook genderpsychologen en psychiaters zelf, ervaren het DSM-systeem als stigmatiserend en ervaren de diagnose-eis als een obstakel op weg naar zorg.

In deze blog willen we het vooral hebben over de individuele beleving van genderdysforie en gendereuforie. We kunnen het systeem bekritiseren, maar we willen het vooral begrijpbaar maken wanneer iemand genderdysforie of gendereuforie ervaart. We vertellen je daarom graag over de innerlijke ervaringen van ongemak én vreugde rond je genderidentiteit.

De definitie van genderdysforie en gendereuforie
Genderdysforie verwijst naar het ongemak of psychische lijden dat iemand kan ervaren wanneer hun genderidentiteit niet (voldoende) tot uitdrukking komt. Deze ervaring kan zowel lichamelijk als sociaal zijn: genderdysforie kan voortkomen uit een gevoel van onvrede met het eigen lichaam, maar ook uit sociale situaties waarin iemands gender niet wordt erkend of bevestigd.

Gendereuforie verwijst naar de positieve gevoelens, innerlijke vreugde en gemoedsrust die iemand ervaart wanneer hun genderidentiteit wel (volledig) tot uitdrukking komt. Ook dit kan zowel lichamelijk als sociaal zijn: gendereuforie kan ontstaan door lichamelijke veranderingen die beter aansluiten bij de eigen identiteit, maar ook door sociale erkenning en bevestiging van wie iemand werkelijk is.

Voorbeelden van lichaamsdysforie en -euforie 
Lichaamsdysforie uit zich in ongemak door het gevoel dat het lichaam niet past bij de genderidentiteit. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer iemand ongemak ervaart bij diens borsten, geslachtskenmerken, of wanneer lichamelijke kenmerken zoals lichaamsbeharing of spiermassa niet overeenkomen met hoe die zichzelf voelt. Ook de stem kan een bron van dysforie zijn, evenals lichaamsvormen die niet aansluiten bij de gewenste genderidentiteit. 

Lichaamsdysforie is over het algemeen een individuele ervaring, maar het kan ook ontstaan bij interactie. Bijvoorbeeld als iemand wordt aangeraakt bij de schouders of heupen. In veel gevallen leidt dit tot de wens voor medische aanpassingen, zoals operaties of hormoonbehandelingen. Dit om het lichaam meer in overeenstemming te brengen met de eigen genderbeleving. Deze lichamelijke veranderingen kunnen leiden tot lichaamseuforie. ​Lichaamseuforie is de vreugde of voldoening die iemand ervaart wanneer het lichaam of de expressie matcht met de genderidentiteit. Voorbeelden zijn het ervaren van geluk wanneer het lichaam verandert door hormoonbehandeling, of wanneer iemand zich trots en comfortabel voelt in kleding die de genderidentiteit weerspiegelt.

Voorbeelden van sociale dysforie en euforie
Sociale dysforie kan optreden wanneer iemand niet wordt behandeld als het gender waarmee die zich identificeert. Deze vorm van dysforie kan plaatsvinden als iemand met de verkeerde voornaamwoorden wordt aangesproken, of als iemand een keuze moet maken tussen gescheiden ruimtes, zoals publieke toiletten of kleedkamers. Sociale euforie ontstaat wanneer iemand zich gezien en gehoord voelt door een ander of bij faciliteiten. Door iemand aan te spreken met de juiste naam en voornaamwoorden, draag jij dus bij aan de sociale gendereuforie van trans- en non-binaire persoon. 

Moet je dysforie ervaren om euforie te voelen?
Nee, iemand hoeft niet per se dysforie te ervaren om euforie te kunnen voelen, of andersom. Ook niet iedereen ervaart lichamelijke of sociale dysforie. Dit zie je bijvoorbeeld vaak bij demigirls en demiboys. Zij kunnen zich bijvoorbeeld wel lichamelijk identificeren met het vrouw of man zijn, maar niet met de sociale gendernormen, rollen en verwachtingen die hier vanuit de maatschappij bij horen. Ook kunnen cisgender mensen bijvoorbeeld wel gendereuforie ervaren, maar ervaren zij (vaak) geen genderdysforie. Zij komen meestal ook niet in situaties of omgevingen waarin het gender verkeerd geïnterpreteerd kan worden. 

Niet iedere genderidentiteit hoeft dezelfde soorten dysforie of euforie te ervaren. Dit verschilt per persoon. Zo hoeven bijvoorbeeld niet alle transgender mannen lichaamsdysforie te ervaren rondom hun primaire geslachtskenmerken. Sommige mensen hebben het idee dat als iemand een bepaalde genderidentiteit heeft, dat diegene dan moet voldoen aan een bepaalde verwachting. Zo moeten transgender vrouwen een hoge stem, borsten, geen baard en een vulva krijgen en moeten non-binaire mensen er androgyn uitzien, niet ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’. Dit zijn stereotype normen die voortkomen uit het binaire gendersysteem dat heerst in de maatschappij. Het is belangrijk om dit los te laten. 

Genderdysforie en gendereuforie zijn individuele en persoonsafhankelijke ervaringen, maak geen aannames. Wat jij kan doen, is vragen wat voor iemand dysforisch is en hoe je bij kan dragen aan diens gendereuforie.

Veel mensen gaan ervan uit dat sekse en gender hetzelfde betekent. Niets is minder waar! Waarom is het belangrijk om te weten dat hier een onderscheid in zit? Omdat het één gaat over je geslacht – hormonen, klieren, geslachtsdelen, en het andere gaat over de culturele en maatschappelijke verwachtingen van mensen op basis van onze sekse. 

Sekse
Als we het hebben over sekse, dan hebben we het niet alleen over wat er tussen je benen zit. We hebben het over alles in en aan je lichaam dat daarmee te maken heeft. Dit zijn bijvoorbeeld geslachtschromosomen, geslachtsklieren, hormonen en de inwendige en uitwendige geslachtsdelen. Deze elementen maken samen deel uit van wat men ‘sekse’ noemt. Het heet ‘sex assigned at birth’ omdat het gaat om wat er na jouw geboorte bij jou is gesignaleerd. Het heeft niets te maken met hoe jij je voelt.

In onze maatschappij zien we sekse vaak als iets tweezijdigs: de mannelijke en de vrouwelijke sekse. Dit klopt niet, want 1 op de 100 mensen heeft een intersekse variatie, die niet uitsluitend ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ is. Bij intersekse mensen vindt er tijdens de ontwikkeling als kind een variatie plaats in een of meerdere van de bovengenoemde aspecten die de sekse bepalen.

Gender
Gender gaat over de verwachtingen van de maatschappij op basis van onze sekse. Onze samenleving is gebouwd op genderrollen en seksnormen waar je je als persoon aan moet houden. Deze rollen en normen zijn vaak niet hardop uitgesproken, maar we voelen ze allemaal. Zo dragen alleen vrouwen rokken, jurken of nagellak, mannen dragen broeken. Mannen scheren hun benen niet, vrouwen moeten dat wel. Vrouwen zijn bescheiden, mannen assertief. Vrouwen poepen niet, mannen wel – en sturen foto’s naar hun vrienden. Er zijn ontzettend veel genderverwachtingen die we anno 2024 nog steeds samen in stand houden. Hoe verstikkend! Wil je nou meer weten over hoe je deze normen kan doorbreken? Of wil je weten hoe het zit met jouw genderidentiteit, expressie en de perceptie die mensen over jou hebben? Lees dan ook de blog ‘Wat is het verschil tussen genderidentiteit, genderexpressie en genderperceptie?’

Gender gaat over culturele en maatschappelijke verwachtingen van de maatschappij op basis van onze sekse. Onze wereld is ingesteld op traditionele genderrollen, dit zijn verwachtingen waar je op basis van je sekse aan ‘moet’ voldoen. We zien echter dat veel mensen het fijn vinden om buiten deze verwachtingen te treden. Zij kunnen zich namelijk niet conformeren met of voelen een sterke afkeer van de verwachtingen die de maatschappij van hen verlangt op basis van hun sekse. Deze mensen identificeren zich vaak als transgender en/of non-binair.

Wat is jouw genderidentiteit?
Je genderidentiteit beschrijft jouw interne ervaring van het zijn van een man, een vrouw, een non-binair persoon of anderszins. Elke persoon ervaart gender anders. Daarnaast is gender niet iets wat je kent door er alleen simpelweg naar te kijken.

We onderscheiden drie verschillende soorten genderidentiteiten:
– Cisgender: Je bent cisgender als je genderidentiteit overeenkomt met het geslacht dat je bij geboorte hebt gekregen.
– Transgender (binair): Je bent transgender (binair) als jouw genderidentiteit het tegenovergestelde is van het geslacht dat jij bij geboorte hebt gekregen. Dit zijn transmannen en transvrouwen. 
– (Transgender) non-binair: Dit is een overkoepelende term voor iemand met een genderidentiteit en/of expressie buiten de man/vrouw tweedeling. Voorbeelden van genderidentiteiten die onder deze paraplu vallen zijn genderfluïde, genderqueer, polygender, bigender, demigender en agender.
‍
Wat is genderexpressie?
Genderexpressie beschrijft de manier waarop je jouw gender presenteert of uitdrukt, inclusief uiterlijk, kleding, kapsel en gedrag. Je kan als persoon een zekere mate van controle uitoefenen over jouw genderexpressie, afhankelijk van jouw middelen en omgeving. Het betekent echter niet dat jouw genderexpressie altijd conform de verwachtingen moeten zijn van het binaire stereotyperende gendersysteem. 

Wat is genderperceptie?
Genderperceptie is gebaseerd op hoe mensen elkaars gender en lichaam waarnemen en evalueren. In tegenstelling tot genderexpressie, kunnen we dus niet controleren hoe anderen ons waarnemen. We zien gender op basis van een verscheidenheid aan visuele en sociale signalen. Naast je genderexpressie, hebben dus ook fysieke kenmerken en de sociale rollen die je aanneemt invloed op deze perceptie. 

Het stereotype binaire gedachtegoed (hoe een man en hoe een vrouw moet zijn) kan het soms overnemen in ons brein. Op zo’n moment komt het vaak voor dat er een aanname wordt gemaakt, wat vaak resulteert in het misgenderen van trans- en non-binaire mensen.

Hoe laat je jouw genderperceptie los?
Om je genderperceptie los te laten, is het belangrijk om jezelf te trainen in het loslaten van aannames over het gender van mensen. Je kunt iemands gender niet zien door ernaar te kijken. We weten iemands naam ook niet als we elkaar ontmoeten, vraag daarom ook naar iemands voornaamwoorden. Het is belangrijk om de voornaamwoorden van mensen te onthouden en ze correct te gebruiken. Lukt dat je nog niet zo goed? Lees dan de blog ‘Wat te doen als je iemand misgendert?’

Het grote LHBTIQIA+ alfabet
Misschien ben jij weleens overdonderd door alle letters in het regenboogalfabet, want waarom hebben we precies al die hokjes? En waarom wil de een ze juist wel en de ander juist niet? Daar is een simpel antwoord op. De woorden die we gebruiken zijn de wereld waar we in leven. Als we met woorden kunnen vertellen wie we zijn, zullen we onszelf beter begrijpen en een ander ons ook. Om ervoor te zorgen dat er bewustwording, begrip en acceptatie plaatsvindt rondom gender, zijn de hokjes van belang. Het biedt ons namelijk een vorm van educatie. Deze definities zijn onze manier van communiceren. Zonder die woorden kunnen we niet goed uitleggen wie we zijn.